“The Trek”: Duitsers op de vlucht mochten geen foto’s maken, maar deze man was

Vliegen maakt deel uit van de menselijke geschiedenis, inclusief die van de Duitsers. Miljoenen mensen vluchtten in januari 1945 westwaarts voor het Rode Leger. Toch zijn er nauwelijks privéfoto's uit deze periode. Fotografie was verboden. Met hun nederlaag zo dichtbij, wilden denazi's de controle behouden over het verhaal dat het Duitse volk over zichzelf vertelde. De 140 foto's die nu worden gepresenteerd in een speciale tentoonstelling in het Documentatiecentrum voor Vlucht, Verdrijving en Verzoening , "De Trek", zijn onbetaalbaar. Wat de tentoonstelling zo de moeite waard maakt, zijn niet alleen deze beelden, maar ook de vragen die de curatoren eraan stellen, waaronder het traceren van Hanns Tschira's biografie.

Op 21 januari verlieten 350 mensen het Neder-Silezische dorp Lübchen, dat slechts 50 kilometer verderop door het Rode Leger werd bewoond. Om ideologische redenen waren de dorpen niet eerder ontruimd. Pas toen gaf de districtsleider van de nazipartij bevel tot hun ontsnapping. Onder de vluchtelingen bevonden zich Hanns Tschira en zijn collega Martha Maria Schmackeit. Ze waren vluchtelingen, maar ook beroepsfotografen. Toevallig. Ze kwamen in 1943 in Lübchen terecht omdat Tschira, een bekende fotograaf van een agentschap tijdens de nazitijd die ook propagandafoto's voor het regime maakte, vanuit Berlijn was gebombardeerd. Vanuit Lübchen leverde hij ook aan de nazi's; zijn agentschap viel onder het Ministerie van Propaganda. Een dwangarbeider uit Luxemburg assisteerde hem. Tschira mocht fotograferen.

De professionele zwart-witfoto's van het landgoed van het echtpaar tonen volgeladen wagens, getrokken door paarden of ossen, door een besneeuwd landschap, een jongen die een fiets duwt, en een van de meest opvallende beelden toont moeders met rieten kinderwagens. Dertig kleine kinderen waren mee op de tocht , en omdat er geen ruimte was op de wagens, moesten de meesten op deze manier vervoerd worden. De veren bedden die over de kinderen waren gestapeld, geven een idee van hoe ijskoud het die januarimaand was. Iedereen droeg mutsen, hoofddoeken, handschoenen en dikke jassen. Een man zette een kinderwagen op een slee.

Hanns Tschira en Martha Maria Schmackeit organiseerden deze ontsnapping en vonden eten en onderdak, scholen, bioscopen en herbergen. En vervolgens maakten ze er foto's. Bijvoorbeeld een oude vrouw die op stro in een schuilplaats een schoen repareert, een slapend kind, de accordeonist die voor vermaak zorgt in het kamp van de vluchtelingen in een loods. Hanns Tschira vond unieke perspectieven. Vanaf de snelweg fotografeerde hij de tocht over een brug, vanuit een doorwaadbare plaats en van achteren, met een dramatische wolkenlucht.

Wat de foto's van Hanns Tschira niet laten zien

Wat de foto's weglaten – en de tentoonstelling vestigt daar de aandacht op – is ellende, kindergraven langs het spoor, de dode paarden in de bermgreppel, de chaotische terugtocht van de Duitse soldaten. Hanns Tschira fotografeert liever zijn lachende tweeling, die ook mee op trektocht is. De foto's hebben bovendien geen enkele link met een specifieke locatie. Ze zouden overal genomen kunnen zijn. Waarom Tschira het op deze manier deed, is een vraagteken. Dacht hij ver voorbij het heden door foto's te maken die de vlucht van de Duitsers konden verbeelden? Symbolische beelden die beter verkopen dan die van een specifieke ontsnapping?

Vanaf 1954 publiceerde Hanns Tschira foto's uit de Trek-serie in diverse gedrukte media, vaak met dramatische bijschriften die hij zelf had geschreven. Hij woonde destijds in Baden-Baden, waar hij zich na zijn ontsnapping vestigde en zijn werk als fotograaf voortzette met zijn assistent. Hij overleed in 1957 en zijn foto's raakten aanvankelijk in de vergetelheid, totdat ze begin jaren 2000 weer werden getoond: in tentoonstellingen, tv-documentaires en schoolboeken. Het Trek-motief is het symbool van de ontsnapping van de Duitsers, ook al reisden sommigen van hen per trein of te voet.

Daarom staat er een trekmotief op de omslag van een van de eerste geïllustreerde boeken over dit onderwerp ( "Die Vlucht und Verdrijving", Podszun-Verlag, Bad Nauheim 1966 ), dat feitelijk geen ontsnapping uitbeeldt. Het is een still uit een nazipropagandafilm uit 1940 die de hervestiging van zogenaamde etnische Duitsers in beeld brengt als onderdeel van een "Thuis naar het Rijk"-campagne, waarover de tentoonstelling ook informatie geeft. De foto wordt ook gebruikt in een schoolboek uit 2007, uitgegeven door Klett-Verlag in Stuttgart. Het onderschrift luidt: "Oost-Pruisen op de vlucht voor het Sovjetleger in januari 1945."

Vrouwen in schorten

De tentoonstelling eindigt niet met 1945; ze vraagt ​​zich af wat er met Lübchen gebeurde nadat de inwoners waren gevlucht, vertelt over de Polen uit de oostelijke Poolse gebieden die naar Lubow kwamen, zoals de stad toen heette, en over Oekraïners uit Zuidoost-Polen die in 1947 gedwongen werden hervestigd. Zoals Emilia Joziewicz. We zien haar met haar Poolse echtgenoot voor haar gloednieuwe Wolga. Er zijn een paar foto's van ontmoetingen tussen nieuwe en oude bewoners die in de jaren 60 en 70 vanuit Oost- en West-Duitsland naar hun oude thuisland terugkeerden. We zien mannen in witte onderhemden, vrouwen in schorten, klinkend met glazen bier. "De familie Beschorner en de familie Strombek in een gezellige bijeenkomst, Lubow, 1975", zegt het onderschrift, allemaal ontheemden. Misschien herkenden ze deze geschiedenis, deze pijn, in elkaar – en voelden ze een verbondenheid.

In opdracht van het Documentatiecentrum heeft fotograaf Thomas Meyer uit Ostkreuz zich gewijd aan het heden, op zoek naar sporen langs de trekroute. Meyer, die ook voor de Berliner Zeitung werkt, fotografeerde de oudste inwoner van Lubow, zittend in een rolstoel, haar handen in haar schoot, lachend naar de camera. Zijn kleurenfoto's tonen de kerk en de dominee van de stad, een kruispunt, een sportveld en de ruïnes van een brug die in 1945 door de Wehrmacht werd opgeblazen. Nieuw leven, met sporen uit het verleden.

De speciale tentoonstelling "De Trek" is tot en met 18 januari 2026 te zien in het Documentatiecentrum voor Vlucht, Uitzetting en Verzoening, Stresemannstraße 90 in Berlijn-Kreuzberg. Dinsdag t/m zondag van 10.00 tot 19.00 uur. Toegang is gratis.